Doğu Anadolu’nun kadim kenti Erzurum, yalnızca tarihi kaleleri ve kış sporlarıyla değil, köklü kültürünün en renkli yansımalarından biri olan Erzurum’a ait yöresel kıyafetler ile de büyülüyor. Asırların birikimiyle şekillenen, her dikişinde bir anlam, her motifiyle bir hikâye barındıran bu kıyafetler, sıradan giysiler olmanın ötesinde, bir kültürün ta kendisidir. Düğünlerdeki coşkudan halk oyunlarının enerjisine, günlük yaşamın inceliklerinden özel günlerin görkemine kadar Erzurum’un sosyal dokusunu kuşatan bu giyim kuşam, geleneğin günümüze uzanan nefes kesici bir köprüsünü oluşturuyor. Bu makalede, Erzurum’a ait yöresel kıyafetlerin özelliklerini, detaylarını, sosyal rolünü ve yaşatılma çabalarını derinlemesine inceleyeceğiz.
1. Geleneksel Erzurum Kıyafetlerinin Özellikleri
Erzurum’a ait yöresel kıyafetler, sert iklim koşullarına uyum sağlamanın yanı sıra, sosyal statüyü, medeni durumu ve yerel estetik anlayışını yansıtan karmaşık bir yapıya sahiptir. Kullanılan kumaşların dayanıklılığı, renklerin canlılığı ve işlemelerin inceliği dikkat çeker. Giysiler, pratiklik ile gösterişi bir arada sunar, özellikle kadın kıyafetlerinde zengin süslemeler ön plandadır.
1.1. Erkek Kıyafetleri
Erkek giyimi, fonksiyonellik ve sadelik üzerine kuruludur, ancak özel günlerde ihtişam artar.
- 1.1.1. Başlık ve Aksesuarlar:
- Kefiye (Poşi/Ağır Poşi): Erkek başlığının temelini oluşturur. Genellikle beyaz veya krem renkli yünden örülür, kare şeklinde katlanarak bağlanır. “Ağır Poşi”, daha kalın yün ve sık dokuma ile soğuğa karşı üstün koruma sağlar. Kenarlarındaki püsküller (perperi) karakteristiktir.
- Arakçın: Kefiyenin altına giyilen, teri emen pamuklu veya yünlü takkedir.
- Fes (Taraklık): Özellikle düğün ve törenlerde kefiyenin altına giyilen, genellikle kırmızı renkli, tepesinde püskül bulunan silindirik başlıktır.
- 1.1.2. Üst Giyim ve Pantolonlar:
- Gömlek (Köynek): Pamuklu veya yünlü kumaştan, genellikle beyaz veya açık renkli, yakasız ve önden düğmeli olur. Kollar uzun ve düzdür.
- Yelek (Mintan/Elek): Gömleğin üzerine giyilen, genellikle koyu renkli (siyah, lacivert, kahverengi) şayaktan (kalın yünlü kumaş) veya çuhadan yapılır. Önü işlemeli olabilir, düğmeleri veya kaytanlarla kapatılır. “Zıh” adı verilen kolsuz yelekler de yaygındır.
- Cepken/Cebe: Mintanın üzerine giyilen, kollu veya kolsuz, daha süslü ve genellikle daha kalın kumaştan (aba, çuha) yapılan bir üst giysidir. Kenarları kaytan, sim veya mekik oyası ile süslenir.
- Şalvar (Zıpka/Potur): Paçaları dar, beli geniş ve bol kesimlidir. Bel kısmı uçkurlu olup, genellikle siyah, lacivert veya kahverengi şayaktan dikilir. Hareket kolaylığı sağlar ve soğuğa karşı korur. “Kırk Düğme Şalvar” olarak bilinen, dize kadar inen düğmelerle süslü varyasyonu daha resmi durumlarda tercih edilir.
- 1.1.3. Ayakkabı ve Kemerler:
- Çarık: Ham deriden yapılan, basit ve geleneksel ayakkabı. Günlük kullanımda yaygındı.
- Yemeni/Çedik: Daha işlenmiş deriden, kısa konçlu, bağcıklı veya yandan lastikli ayakkabılar. Özel günlerde giyilirdi.
- Çizme: Özellikle atlılar ve soğuk havalarda kullanılan yüksek konçlu deri ayakkabılar.
- Kuşak (Şal): Bel bölgesini sıcak tutmak ve şalvarı sabitlemek için kullanılır. Genellikle yünlü veya ipekli, çizgili veya desenli uzun bir kumaş parçasıdır (yaklaşık 3-5 metre). “Trablus Kuşağı” gibi kaliteli örnekleri vardır. Sıkıca sarılır ve uçları öne sarkıtılır.
- Kemer (Kemerlik): Kuşağın üzerine veya doğrudan takılan, genellikle deriden yapılmış, tokmalı kemerler. Bazen gümüş işlemeli olabilir. Hançer, kama, kav (çakmak), tabaka gibi kişisel eşyaların asılması için kancalar içerir.
1.2. Kadın Kıyafetleri
Kadın giyimi, renk, işleme ve süsleme açısından çok daha zengin ve gösterişlidir. Genç kızlarla evli kadınların kıyafetleri arasında ince farklar bulunur.
- 1.2.1. Baş Süslemeleri ve Yazmalar:
- Kofi (Fes/Taraklık): Kadınların temel başlığıdır. Altın veya gümüş sırmalarla kaplanır, ön kısmına “Tepe” adı verilen genellikle altın veya gümüşten yapılmış süslü bir plaka takılır. Kofinin üzeri çeşitli örtülerle kapatılır.
- Leçek/Yazma: Kofinin üzerine örtülen, genellikle beyaz ince pamuklu veya ipekli, kenarları oyalı örtülerdir. Yüzün ön kısmını ve boynu kısmen örter. Oyaların inceliği ve zenginliği önemlidir.
- Pullu/Yemeni: Leçeğin üzerine veya bazen doğrudan başa bağlanan, genellikle renkli, desenli, ipekli veya pamuklu örtülerdir. Kenarları pul, boncuk veya işlemelerle süslenir.
- Hotoz: Özellikle düğünlerde gelinlerin taktığı, kofinin üzerine eklenen, tül, pullar, boncuklar ve gümüş süslemelerle yükseltilmiş, gösterişli bir başlık şeklidir.
- 1.2.2. Entariler ve Şalvarlar:
- Entari (Üçetek/Zıbın): Kadınların temel üst giysisidir. Genellikle parlak ve canlı renklerde (kırmızı, mor, pembe, yeşil) atlas, canfes, tafta veya ipekli kumaşlardan yapılır. “Üçetek” olarak bilinen model önü açık, yanlardan yırtmaçlıdır ve içteki şalvarı gösterir. Yakası genellikle hakim yakadır. Kollar uzun ve genişçedir. Önü, kolları, yakası ve etek uçları yoğun bir şekilde işlenir.
- Şalvar (Tuman): Entarinin altına giyilen, genellikle entariyle uyumlu renkte veya kontrast oluşturacak şekilde (örneğin canlı renk entariye siyah şalvar) pamuklu veya ipekli kumaştan yapılan bol paçalı pantolonlardır. Paçalar bileklerde daralır. Bel kısmı uçkurla bağlanır.
- 1.2.3. Önlük ve Kuşak Detayları:
- Önlük (Peştemal/Peşkir): Entarinin ön kısmını korumak ve süslemek amacıyla bele bağlanan, genellikle ipekli veya pamuklu kumaştan yapılmış, zengin işlemeli bir parçadır. Üst kısmı bele bağlanır, alt kısmı serbest bırakılır. Motifler ve renkler sembolik anlamlar taşıyabilir.
- Kuşak (Şal): Bel bölgesini sıcak tutmak ve şalvarı sabitlemek için kullanılan, genellikle ipekli, desenli, uzun bir kumaş parçasıdır. Erkek kuşağına göre daha renkli ve ince olabilir. Önlüğün üzerine veya altına sarılır. Bazı modellerde gümüş kemerler de kullanılır.
1.3. Kıyafetlerde Kullanılan Malzemeler ve Renkler
Erzurum’a ait yöresel kıyafetlerde kullanılan malzemeler bölgenin iklimi ve ekonomik yapısıyla doğrudan ilişkilidir:
- Malzemeler:
- Yün (Şayak): Erkek şalvar, yelek, mintan ve kuşaklarda; kadın şalvarlarda yoğun olarak kullanılır. Sıcak tutar ve dayanıklıdır.
- Pamuk (Bürümcük, Basma): Gömlekler, iç giyim, leçek/yazma ve şalvarların astarlarında kullanılır.
- İpek (Atlas, Canfes, Tafta): Kadın entarileri, önlükleri, kuşakları ve baş örtülerinde kullanılarak kıyafetlere parlaklık ve ihtişam katar.
- Deri: Ayakkabılar (çarık, yemeni, çizme) ve kemerlerde kullanılır.
- Keçe: Bazı başlıkların iç kısımlarında veya kışlık çizmelerde kullanılabilir.
- Renkler:
- Erkeklerde: Siyah, lacivert, kahverengi, beyaz, krem tonları hakimdir. Özel günlerde daha canlı renkli yelekler veya kuşaklar görülebilir.
- Kadınlarda: Kırmızı (özellikle gelinlik ve genç kızlarda), mor, pembe, yeşil, mavi, sarı gibi canlı ve parlak renkler entarilerde ön plandadır. Şalvarlar genellikle koyu renkli (siyah, lacivert) veya entariyle uyumlu açık tonlarda olur. Beyaz, baş örtülerinde (leçek) baskın renktir. Altın ve gümüş rengi işlemeler her iki cinsiyette de yaygındır.
- Dokuma: Yerel tezgâhlarda (el dokuma/çuvalhane) dokunan kumaşlar önemli bir yer tutar.
2. Yöresel Kıyafetlerin Sosyal ve Kültürel Rolü
Erzurum’a ait yöresel kıyafetler, asla sadece bir örtünme aracı değil, güçlü bir kültürel iletişim ve kimlik göstergesidir.
2.1. Düğün ve Özel Günlerde Giyim
- Düğünler, Erzurum’a ait yöresel kıyafetlerin en görkemli şekilde sergilendiği başlıca ortamlardır.
- Gelinlik, genellikle kırmızı atlas üçetek entari, üzerinde gümüş kemer, zengin işlemeli önlük, pullu başlık ve hotoz ile tamamlanır. Gelinin başına “duvak” veya “kırmızı yazma” örtülür.
- Damat, genellikle siyah veya lacivert şayak zıpka şalvar, işlemeli cepken veya zıh, beyaz köynek, ağır poşi veya fes ve trablus kuşağı ile gümüş kemer takar.
- Sağdıçlar, sağdıç yüzüğü ve belirli aksesuarlarla damada benzer şekilde giyinir.
- Diğer özel günler (sünnet, asker uğurlama, bayramlar) de geleneksel kıyafetlerin giyilmesi için önemli fırsatlardır.
2.2. Halk Oyunları ve Festivallerde Kıyafetler
- Erzurum Barı, bu kıyafetlerin canlı bir şekilde yaşatıldığı en önemli kültürel sahnedir.
- Erkek oyuncular, şalvar, yelek, köynek, kuşak, ağır poşi ve yemeni ile giyinir. Bar tutuşlarını kolaylaştırmak için kuşaklar sıkıca sarılır.
- Kadın oyuncular, genellikle canlı renkli entariler, şalvarlar, önlükler ve başlarında leçek/yazma veya pullu örtülerle sahne alır.
- Kıyafetler, oyunun ritmine ve hareketlerine uygun şekilde tasarlanmıştır (bol şalvar paçaları, uçuşan entariler).
- Yöresel festivallerde, panayırlarda ve kültür şenliklerinde de bu kıyafetler giyilerek kültürel kimlik vurgulanır.
2.3. Geleneksel Kıyafetlerin Günümüzdeki Yeri
- Günlük yaşamda geleneksel kıyafetlerin giyilmesi oldukça azalmıştır.
- Ancak, düğünlerde (özellikle gelin-damat), halk oyunları ekiplerinde, festivallerde, kültür günlerinde ve turistik gösterilerde vazgeçilmezdir.
- Kıyafetlerin orijinallerini korumak ve sergilemek amacıyla müze koleksiyonları önem kazanmaktadır.
- Yerel kültüre duyarlı bireyler ve tasarımcılar tarafından modernize edilerek günlük veya özel tasarımlara ilham kaynağı olmaktadır.
3. El İşlemeleri ve Süslemeler
Erzurum’a ait yöresel kıyafetlerin ruhunu ve göz alıcı güzelliğini yaratan, emek yoğun el işlemeleri ve takılardır.
3.1. Oyalar ve Nakış Teknikleri
- Oyalar: Baş örtülerinin (leçek, yemeni), yazmaların ve önlüklerin kenarlarını süsleyen, iğne, mekik, tığ veya firkete ile yapılan ince dantel benzeri süslemelerdir. Her desenin bir adı ve bazen sembolik bir anlamı vardır (böcek kanadı, karanfil, sarmaşık, ciğer deldi, vb.). Beyaz veya renkli ipliklerle yapılır.
- Nakışlar: Entarilerin, önlüklerin, yeleklerin, cepkenlerin, kuşakların ve başlıkların üzerine işlenen süslemelerdir.
- Kullanılan İplikler: Renkli pamuklu iplikler, sim, sırma (altın/gümüş renkli metalik iplikler), klaptan (kalın sırma).
- Başlıca Nakış Teknikleri:
- Sarma (Düz) Nakış: Basit ve yaygın bir teknik.
- Türk İşi (Hesap İşi): Sayılarak yapılan, geometrik veya stilize bitkisel motiflerle karakterize geleneksel teknik.
- Suzani: Orta Asya kökenli, büyük ölçekli, canlı renkli çiçek ve bitki motifleriyle dikkat çeken işleme. Önlüklerde sık görülür.
- Pul, Boncuk, Dikiş: Motifleri zenginleştirmek ve parlaklık katmak için kullanılır.
- Motifler: Lale, karanfil, gül, nar, servi ağacı, buğday başağı, koç boynuzu, elibelinde (kadın figürü), göz (nazar boncuğu), geometrik desenler (pıtrak, çarkıfelek, baklava dilimi) en sık kullanılanlardır.
3.2. Gümüş Takı ve Aksesuarlar
- Geleneksel kıyafetleri tamamlayan ve statüyü gösteren önemli unsurlardır.
- Kadın Takıları:
- Gümüş Kemer (Kemerlik): Entarinin üzerine takılır, ince gümüş zincirler ve motiflerle süslüdür.
- Gerdanlık (Hamayil, Kolye): Genellikle muska şeklinde hamayiller, gümüş paralar (zincir para), boncuklar kullanılır.
- Küpeler: Genellikle sallantılı ve gösterişlidir (halka, püsküllü).
- Bilezik (Halhal, Bilezik): Kalın ve süslemeli bilezikler.
- Yüzükler: Birden fazla yüzük takmak yaygındır.
- Saç Süsleri (Zülüflük): Zülüflere takılan gümüş paralı veya püsküllü süsler.
- Broş (İğne): Yakaya veya göğüs kısmına takılır.
- Erkek Takıları:
- Gümüş Kemer ve Toka: Deri kemerlerin tokası veya tamamı gümüşten yapılmış kemerler. Süslemelidir.
- Köstek: Cep saatini yelek cebinden kemere bağlayan gümüş zincir. Önemli bir aksesuar ve statü sembolüdür.
- Yüzük: Genellikle gümüş mühür yüzüğü.
- İşlemecilik: Takılar genellikle kazıma (telkari), döküm veya dövme teknikleriyle yapılır, motifler nakışlardakine benzer (bitkisel, geometrik).
4. Erzurum Yöresel Kıyafetlerinin Korunması ve Yaşatılması
Bu zengin kültürel mirasın gelecek kuşaklara aktarılması için sürekli çaba gerekmektedir.
4.1. Kültürel Mirasın Aktarımı
- Aile İçi Aktarım: Geleneksel kıyafetler, özellikle düğünlerde giyilmeye devam ettikçe ve aile sandıklarında saklandıkça bir ölçüde aktarılıyor.
- Halk Eğitim Merkezleri ve Kurslar: Geleneksel el sanatları (nakış, oya, gümüş işleme) kursları açılarak becerilerin öğretilmesi sağlanıyor.
- Halk Oyunları Ekipleri: Bar ekipleri, kostümlerin dikimi, bakımı ve sahnelenmesi konusunda canlı bir laboratuvar işlevi görüyor.
- Müzeler ve Koleksiyonlar: Erzurum Müzesi ve özel koleksiyonlar, orijinal kıyafet ve aksesuarları koruyarak sergiliyor.
- Akademik Çalışmalar ve Dokümantasyon: Üniversitelerin (Atatürk Üniversitesi) ilgili bölümleri ve araştırmacılar, kıyafetlerin detaylı teknik çizimlerini, fotoğraflarını çekerek, malzeme ve tekniklerini kayıt altına alıyor.
4.2. Modern Tasarımlarla Geleneksel Motiflerin Buluşması
- Yerel Tasarımcılar: Erzurumlu veya Anadolu kültürüne ilgi duyan tasarımcılar, geleneksel motifleri (nakış desenleri, oyalar), renk paletlerini ve siluet öğelerini (örneğin, şalvar kesimi, cepken detayı) çağdaş giyim (elbiseler, bluzlar, ceketler, aksesuarlar), ev tekstili veya takı tasarımlarına uyarlıyor.
- Kültür Endüstrisi: Turistik hediyelik eşya olarak minyatür kıyafetler, bebek giysileri, işlemeli cüzdanlar, çantalar, anahtarlıklar üretiliyor.
- Özel Sipariş ve Tören Kıyafetleri: Modern gelinliklere geleneksel Erzurum işlemelerinin veya aksesuarlarının entegre edilmesi, damatlar için modern kesim takımlara geleneksel yelek veya aksesuarlar eklenmesi gibi uygulamalar popülerleşiyor.
- Festivaller ve Defileler: Geleneksel kıyafetlerden esinlenen modern koleksiyonların tanıtıldığı kültür ve moda etkinlikleri düzenleniyor.
Sonuç: Erzurum’a ait yöresel kıyafetler, Doğu Anadolu’nun soğuk iklimine rağmen sıcacık bir kültürün, ince zevkin ve derin anlamların dokunduğu bir sanat eseridir. Her bir parçası, kullanılan malzemeden işlenen motife, takılan aksesuardan giyiliş şekline kadar binlerce yıllık bir birikimin izlerini taşır. Düğünlerin coşkusu, bar oyunlarının enerjisi, bu kıyafetlerin içinde hayat bulur. Günümüzde günlük kullanımı azalmış olsa da, bir kültürel kimlik simgesi ve canlı bir miras olarak düğünlerde, sahnelerde, müzelerde ve modern tasarımların ilham perdesinde yaşamaya devam etmektedir. Erzurum’a ait yöresel kıyafetlerin gelecek nesillere aktarılması, bu eşsiz kültürel zenginliğin korunması ve yaratıcı bir şekilde yeniden yorumlanması, Erzurum’un ve Anadolu’nun renkli mozaiğini tamamlayan vazgeçilmez bir unsurdur. Bu mirasa sahip çıkmak, bir kenti giydiren kumaşların ötesinde, bir halkın ruhunu ve belleğini korumaktır.
