Erzurum’da Zanaat İnsanların çeşitli gereksinimlerini karşılamak için yapılan, büyük oranda el emeği, deneyim, beceri ve ustalık gerektiren mesleklere zanaat denir. Bu tür meslekleri yapanlara da zanaatkâr denir. Marangozluk, ayakkabıcılık, kuyumculuk, çömlekçilik, berberlik, bakırcılık gibi mesleklerin hepsi birer zanaattır. Eskiden küçük atölyelerde veya ev içinde tezgâhlarda yapılan üretim yerini fabrikalara bırakmıştır. Fabrikalarla yarışamayan zanaatkârlar ise zamanla mesleklerini terk etmek zorunda kalmıştır. Sonuç olarak birçok zanaat ya yavaş yavaş kaybolmaya yüz tutmuş ya da tamamen kaybolmuştur.
Erzurum ilçe ve köylerinde daha önce yapılmış olan ve bugün de çok azının devam ettiği el sanatlarının başlıcaları şunlardır:
*İspir, Elmalı köyünde culfalık, Duruköy’de patat (rapata), Maden köyünde sepetçilik.
*Tortum, Uncular ve Bağbaşı köylerinde ehram dokumacılığı.
*Oltu, merkezde Oltu taşı işletmeciliği.
*Şenkaya, Bardız kilimi dokumacılığı.
*Karayazı ve Tekman, ilçe merkezlerinde ve köylerinde tiftikten başlık, çorap, atkı, eldiven.
El İşçiliğine Dayanan Zanaatlar
Erzurum ve çevresinde günlük ihtiyaçların karşılanmasına yönelik yapılan ve el işçiliğine dayanan zanaatlara verilen örnekleri inceleyelim.
Kavaflık
Ayakkabı, kemer, cüzdan yapan veya satan kişilere kavaf denir. Bu kişiler kavaflar çarşısı denilen yerde ürünlerini sergiler ve satarlar. Eskiden kavaflar çarşısında; pabuççular, mesçiler, sandaletçiler, saraçlar, abacılar, dikiciler sanat ve mesleklerini sürdürürdü. Kavaf esnafından mesçiler sadece mes yapar diğer kavafiye işlerine dokunmazlardı. Cıstik ve markop ismi verilen
erkek ayakkabıları en çok üretilen çeşitti. Günümüzde Kavaflar Çarşısı’nda meslerin, yemenilerin, sarı pabuçların yerini, çeşitli türden fabrikasyon ayakkabıları almıştır.
Culfacılık
Erzurum’da ehram diye tabir edilen yünden yapılmış örtüyü dokuyana culfa denirdi. Ehram kadınların örtünmesini sağlayan dış örtüsüdür. Ehramların rengi koyunun yününe göre seçildiğinden, beyazın ve kahverenginin farklı tonları ehramın doğal renkleridir. Ehram günümüzde özellikle Erzurum, Ağrı, Van, Elâzığ, Bayburt gibi yörelerimizde kullanılır. Erzurum’da eskiden birçok kadının kullandığı ehramın yerini günümüzün kıyafetleri almıştır. Yine de bazı aileler genç kızların çeyizlerine en az iki ehram koymaktadır.
Saraçlık
Koşum ve eyer takımları, kemer gibi deriden yapılan malzemeleri yapıp satan kişilere saraç denir. Bu malzemelere de saraciye denir. Erzurum’da eskiden saraçlık çok rağbet gören bir meslek dalı
idi. Binek atlarının süslü eyerleri, araba atlarının koşum takımları, meşin kemerler, pazubentler, tabanca kılıfları ürünler de saraçlar tarafından üretilirdi. Günümüzde Erzurum’da bu mesleği yapan son birkaç usta mesleklerini yaşatmaya çalışmaktadır.
Bakırcılık
Doğada bolca bulunması ve kolay işlenen bir metal olmasından dolayı bakır, insanlık tarihinin ilk kullanılan madeni olmuştur. Bakır madeni yaprak şeklinde kesilir. Yumuşak bir maden olduğu için şekil vermek için çekiç veya ağaç tokmakla dövülür. Üzeri kalaylanan bakır eşyalar, kullanıma hazır edilir. İlimizde bakır işletmeciliği günümüzde de devam etmekte. Sadece yurt içi değil yurt dışına da satışı yapılmaktadır. Erzurum’da Bakırcılar Çarşısı dışında bakır işlemeciliği adına yapılan tüm eşyaları bulabileceğiniz yerlerden birisi de Tebrizkapı Kültür Sanat Çarşısı’dır.
Kevelcilik
Kevel, soğuktan korunmak için genellikle gece bekçilerinin, at arabacılarının, kızak koşanların, çobanların giydiği önemli bir kış giysisiydi. Bu nedenle, geçmişte Erzurum’da önemli ölçüde kevelci esnafı ve kevel imalathaneleri vardı. Ne var ki, soğuktan korunmak için modern giysilerin kullanıldığı günümüzde kevelcilik önemini yitirmiş ve bu meslek de artık yapılmaz olmuştur.
Oltu Taşı İşlemeciliği
Usta çırak ilişkisi ile nesilden nesile aktarılarak günümüze kadar ulaşan el sanatlarımızdan biridir. Dünyada sadece Oltu ilçesinde bulunan Oltu taşı Erzurum kehribarı olarak da bilinir. Bu değerli taş Erzurum merkezde ve Oltu ilçesinde yüzlerce ailenin de geçim kaynağı olmuştur. Zanaatkârların elinde birer sanat eserine dönüşen Oltu taşından tespih, küpe, yüzük, kol düğmesi, maskot ve heykel gibi birçok takı veya hediyelik eşya yapılır. Ustaların el emeği göz nuru bu eserler özellikle Rüstem Paşa Kervansarayı’nda (Taşhan) halkımızın ve turistlerin beğenisine sunulur.
Sobacılık
Erzurum’da devam ettirilen eski mesleklerden birisidir. Geçmişte tamamen el işçiliğine dayanan bir meslekti. Şehir merkezinde soba kullanımı azalmıştır. Ancak ilçe ve köylerde en çok kullanılan ısınma araçlarından birisidir. Zanaatkârlarımız soba dışında semaver üretimi de yapmaktadır.
Keçecilik
Keçecilik Türklerin en eski el sanatlarından biridir. Geçmişte konargöçer hayat sürdüren Türkler her alanda keçe kullanırdı. Yer yaygısı, çuval, heybe, çadır gibi ürünler keçe ile yapılırdı. Erzurum’daki keçeciler, Kevelciler Çarşısı’nda kevelci esnafı ile yan yana çalışır ve aynı çarşıyı bölüşürlerdi. Halı ve kilim yerine serilen keçelerin göbeğine çiçek, motif koymak, kenarlarına iş düşmek usta keçecinin işiydi. Günümüzde de keçe, sanayi sektöründen tekstile, mobilyadan otomotive, aksesuarlar ve sanatsal eserlere kadar birçok farklı alanda kullanılmaktadır. Erzurum’da 1950’li yıllara kadar oldukça rağbet gören keçe, o yıllarda 50 kadar imalathane ile ihtiyaca cevap verirken, bugün unutulan el sanatları arasında yerini almıştır. Yapımı oldukça zahmetli olan keçe günümüzde fabrikalarda üretilmektedir.
Dabbağlık (Debbağlık)
Günlük hayatta kullandığımız ayakkabı, kemer, çanta gibi birçok ürün genelde deriden imal edilir. Deriyi bu gibi ürünlere dönüştürmek için yapılan işleme dabaklama denir. Dilimize Arapçadan geçen dabbağ Erzurum’da dabak şeklinde telaffuz edilmiştir. Bir zamanlar çokça dabak esnafının bulunduğu Erzurum’da artık dabakçılık da unutulanlar zanaatlar arasında yerini almıştır.
Halı ve Kilim Dokumacılığı
Türklerin en eski el sanatlarından biridir. Saltuklular Döneminde Şenkaya’nın Bardız köyünde kilim dokunmaya başlandı. Selçuklu, Osmanlı ve Cumhuriyet Döneminde de Bardız kilimleri ününü
artırarak dokunmaya devam etti. Geçmişte tamamen kökboyalarının kullanıldığı Bardız kilimleri renklerinin canlılığını yüzyıllar boyunca koruyabilmektedir. Tarihi Erzurum halıcılığı, son yıllarda Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü ve Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Halı Atölyesinde yaşatılmaya çalışılıyor. Bu halılarda Türk düğümü olarak da bilinen gördes düğümü kullanılır. Halılarda genellikle çengel, Türkmen gülü, yıldız, ejder, oğ damgası ve küpe motifleri tercih edilir. Malzemesi tamamen yün olan halılarda lacivert, kırmızı, kahverengi, krem ve mavi renkler daha çok kullanılır.
Abacılık
Kavaflar çarşısının bir başka esnafı olan abacılar zığva (pantolon), yelek ve gazeki (ceket) dikerlerdi. Bu esnaflar kendi arasında yaptıkları işlere göre ün kazanırdı. Abacı esnafı, ustalık ve marifetini en çok gazeki (ceket) dikerken gösterirlerdi. Kumaş üzerine motifler işlerlerdi. Bu motiflerdeki en küçük hata hoş karşılanmazdı.
Olgunlaşma Enstitüsü
“Tüm bu meslek guruplarından ayrı olarak ilimizde unutulmaya yüz tutmuş zanaat dallarını yaşatmak için faaliyet gösteren Erzurum Olgunlaşma Enstitüsü’de bulunmaktadır. Erzurum Olgunlaşma Enstitüsü, çevresindeki illeri de kapsayan bir nitelikte kültürel değerlerimizi araştıran, geleneksel kültürü aslına uygun bir şekilde modernize ederek günümüze ve geleceğe taşımaktadır. Özellikle tasarım, üretim, araştırma faaliyetlerini kaybolmaya yüz tutmuş geleneksel sanatlarla tekrar hayat vermek için kurulmuş bir kurumdur.
Kültürel değerlerimizi yaşatıp, koruyarak gelecek nesillere aktarmak, geleneksel ile modern arasında köprü kurmak, tarihimizi ve kültürümüzü ulusal ve uluslararası platformlarda tanıtmak için çalışmalar yapmaktadır. Yöremize ait ehram, halı kilim dokumacılığı, el sanatları, nakış, kuyumculuk ve tasarım alanlarında faaliyetleri yapılmaktadır. Ayrıca 2020 yılında tüm dünyayı etkileyen korona virüs salgınında geleneksel el sanatları çalışmalarına ara vererek halk sağlığının korunması ve maske ihtiyacının karşılanması amacıyla maske üretimi yapmıştır. “
